Tag Archief van: kantorenmarkt

Huurders van kantoorruimte kunnen de komende jaren met minder vierkante meters toe. Medewerkers werken immers vaker thuis dan voor de Covidpandemie. Hoeveel meters ze kunnen afstoten, varieert per organisatie. Dat bepaalt de aard en de cultuur van de organisatie, het personeelsbestand, de bestaande huisvesting en het beleid rondom thuiswerken.

Dit stellen onderzoekers Henk-Jan Hoekjen, Bartele Hoekstra en Gijs Brouwers van het Center for People and Buildings (CfPB) in Delft in hun artikel ‘Kunnen kantoren kleiner?’ in het kwartaalblad Real Estate Research Quarterly van de Vereniging van Onroerendgoedonderzoekers Nederland (VOGON).

Sinds de Covidpandemie is thuiswerken een structureel element in de werkweek van de meeste kantoorwerkers. Dat heeft ook gevolgen voor de kantorenmarkt. Een afnemende bezettingsgraad leidt op termijn tot een verminderde vraag naar kantoorruimte. Onderzoek laat echter zien dat het afstoten van vierkante meters geen makkelijke zaak is.

Kantoren zijn belangrijk voor organisaties voor de formele en informele verbinding en kennisdeling. Medewerkers komen naar kantoor om collega’s te ontmoeten, actief samen te werken en te overleggen. De bezetting is niet evenredig verdeeld over de week, maar kent pieken op dinsdagen en donderdagen. Dat is lastig, want het werkt alleen lekker in een aangenaam drukke omgeving. Het moet op kantoor niet te druk, maar ook zeker niet te rustig zijn.

Plek voor alle activiteiten

Het kantoor is niet alleen maar een ontmoetingsplek. Medewerkers doen alle activiteiten in het werkproces in een bepaalde mate op kantoor. Dat vraagt dus om een gevarieerde indeling. Door een ervaren tekort aan overlegplekken, is het verstandig medewerkers meer en diversere overlegplekken te bieden.

Op termijn kunnen kantoren kleiner, constateren de Delftse onderzoekers. Ze kunnen alleen niet zeggen hoeveel kleiner. Dat is onder meer afhankelijk van het gevoerde beleid. Ze hebben wel enkele aanbevelingen: vlak pieken op de dinsdag en donderdag af door het instellen van verplichte teamdagen. Zorg voor een balans in het aantal en typen overleg- en werkplekken. Besteed aandacht aan de drukte op kantoor. Let daarbij op de sfeer en uitstraling en versterk het gevoel van verbinding. Hoe meer vierkante kantoormeters een organisatie heeft, hoe groter het reductiepotentieel, vermoeden de onderzoekers. Kleinere organisaties hebben immers minder mogelijkheden te besparen op verschillende typen overleg- en werkplekken.

Lees hier het complete artikel.

Over de auteurs

Dr. Henk-Jan Hoekjen promoveerde in filosofie en studeerde geschiedenis en filosofie. Hij was jarenlang hoofdredacteur van diverse vakbladen op facilitair gebied en vastgoedmanagement en werkt sinds 2020 als senior onderzoeker bij het CfPB. Drs. ing. Bartele Hoekstra studeerde managementwetenschappen en bouwkunde. Hij is werkzaam als onderzoeker bij het CfPB. Gijs Brouwers MSc rondde in 2022 een onderzoeksmaster af in Bestuurskunde en Organisatiewetenschappen. Sindsdien werkt hij als onderzoeker bij het CfPB.

De toekomst van hybride werken is afhankelijk van een goede afstemming tussen werkplek, werknemer en organisatie. Het invoeren van hybride werkmodellen vraagt om een aanpak waarin de werknemer centraal staat en wordt gekeken naar comfort én productiviteit.

Dat schrijft vastgoedonderzoeker Lisanne Bergefurt van de Technische Universiteit Eindhoven in haar artikel ‘Een gezonde toekomst voor de werkomgeving’ in een themanummer over de kantorenmarkt van het kwartaalblad Real Estate Research Quarterly van de Vereniging van Onroerendgoedonderzoekers Nederland (VOGON). De noodzaak om langdurige en structurele aanpassingen door te voeren op zowel kantoor- als thuiswerkplekken is volgens haar essentieel om de gezondheid en tevredenheid van medewerkers te bevorderen.

De Covid-19-pandemie heeft de kantorenmarkt ingrijpend veranderd. Thuiswerken is het nieuwe normaal en de precieze rol van het kantoor staat ter discussie. De vraag of medewerkers volledig terug naar kantoor moeten of dat hybride werkmodellen de toekomst zijn, blijft actueel. Hierbij speelt de mentale en fysieke gezondheid van werknemers een centrale rol. Onderzoek wijst uit dat zowel kantooromgevingen als thuiswerkplekken moeten voldoen aan bepaalde fysieke en psychologische eisen om een gezonde werkervaring te bieden.

De person-environment-fit-theorie stelt dat een goede afstemming tussen de werkomgeving en de behoeften van de werknemer leidt tot minder stress en een hogere productiviteit. Voor kantoren betekent dit dat naast traditionele binnenklimaataspecten, zoals luchtkwaliteit en temperatuur, ook zachtere factoren zoals biofilie (natuurintegratie) en geluidsbeleving van belang zijn. Kleine interventies, zoals het toevoegen van planten of het verbeteren van uitzicht, kunnen al een positieve invloed hebben op de werksfeer en gezondheid.

Afgeschermde werkruimte

Voor thuiswerken zijn privacy, ergonomisch comfort en een afleidingsvrije werkomgeving van belang. Bergefurt benadrukt dat een afgeschermde werkruimte thuis met goede lichtinval en ergonomische meubels de concentratie en het welzijn bevordert. Organisaties zouden kunnen overwegen om hun medewerkers hierbij actief te ondersteunen, bijvoorbeeld door ergonomische hulpmiddelen aan te bieden of te investeren in ICT-faciliteiten.

De impact van fysieke werkplekken hangt deels ook af van persoonlijke kenmerken, zoals leeftijd, persoonlijkheid en gezinsomstandigheden. Zo ervaren werknemers met kinderen of neurotische persoonlijkheidskenmerken meer afleiding en stress bij thuiswerken. Ook wisselt de voorkeur voor een werkplek, waarbij sommige medewerkers de voorkeur geven aan het kantoor voor concentratiewerk, terwijl anderen juist naar kantoor komen voor interactie en overleg. Dit onderstreept de noodzaak voor flexibele werkmodellen die inspelen op diverse voorkeuren en behoeften.

Flexibiliteit en maatwerk

De toekomst van de werkomgeving draait daarmee om flexibiliteit en maatwerk. Organisaties moeten zich aanpassen aan de nieuwe realiteit van hybride werken door te investeren in gezonde werkplekken die de mentale en fysieke gezondheid van hun medewerkers ondersteunen, zowel op kantoor als thuis.

Lees hier het complete artikel.

Over de auteur

Dr. ir. Lisanne Bergefurt is assistant professor bij de Real Estate Management and Development unit van de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e). In december 2023 behaalde ze haar doctoraatstitel cum laude.

Wie voor de situatie op de Amsterdamse kantorenmarkt alleen kijkt naar het prijsniveau, ziet maar een deel van het plaatje. Kijk ook naar de liquiditeit, adviseren vastgoedonderzoekers Dorinth van Dijk en Willem Vlaming. Waar het prijsniveau van Amsterdamse kantoren slechts 8 procent daalde, zakte de liquiditeit in met 69 procent.

Hun aanbeveling doen de twee vastgoedonderzoekers in het artikel ‘De stand van de Amsterdamse kantorenmarkt in internationaal perspectief’ in het kwartaalblad Real Estate Research Quarterly van de Vereniging van Onroerendgoedonderzoekers Nederland (VOGON).

De Amsterdamse kantorenmarkt verkeert in zwaar weer. Eerst door corona en de daaropvolgende thuiswerktrend en daarna door de negatieve impact op waarderingen van de rentestijging. Dit was te merken in transactieprijzen. De MSCI-prijsindex lag in het vierde kwartaal van 2023 ruim 8 procent lager dan op het hoogtepunt in het tweede kwartaal van 2022.

Maar de prijsdaling is slechts een deel van het verhaal. De dealvolumes in euro’s daalden nog sterker. Die kwamen in 2023 maar liefst 69 procent lager uit dan in 2022. Het dealvolume is een onderdeel van de marktliquiditeit: hoe makkelijk verhandelbaar is een kantoorpand? Dat wordt grotendeels bepaald door het verschil in waarderingen door kopers en verkopers.

Eind 2023 is deze kloof voor Amsterdam historisch groot. De prijzen die kopers en verkopers willen accepteren liggen zo ver uit elkaar dat er nauwelijks nog transacties plaatsvinden. Om het gat tussen kopers en verkopers te verkleinen en daarmee liquiditeit in de markt te herstellen, zullen kopers of verkopers hun verwachtingen moeten bijstellen.

Prijs hobbelt achter liquiditeit aan

De prijsontwikkeling loopt traditioneel altijd achter op de liquiditeit. Dat is ook nu zichtbaar. De transactieprijzen zijn eind 2023 maar 8 procent gedaald tegenover het hoogtepunt. Op basis van de nu lage liquiditeit verwachten Van Dijk en Vlaming dat de prijzen van Amsterdamse kantoren verder zullen dalen. Of de liquiditeit zal voorlopig laag blijven. Een verdere prijsdaling is overigens al zichtbaar in de waarderingen van taxateurs. Later onderzoek moet uitwijzen of de transactieprijzen voor Amsterdamse kantoren daadwerkelijk zullen dalen tot het niveau van die taxaties.

In internationaal perspectief is marktliquiditeit op de Amsterdamse kantorenmarkt relatief sterk gedaald, zo was bijvoorbeeld het aantal verhandelde kantoren in 2023 uitzonderlijk laag. Maar ook in andere internationale kantorenmarkten is de liquiditeit gedaald. De trend in die markten is vergelijkbaar. Hetzelfde beeld zien de onderzoekers terug in de prijsindices, al schieten San Francisco en de Duitse steden daar in negatieve zin uit.

Bekijk het hele plaatje

Van Dijk en Vlaming betogen dat verder onderzoek zich niet alleen moet richten op het bestuderen van prijsschommelingen. Dat is immers slechts een deel van het verhaal. Het gelijktijdig analyseren van liquiditeit zorgt volgens hen voor een completer beeld.

Lees hier het complete artikel.

Over de auteurs

Dr. Dorinth van Dijk is principal economist bij de afdeling Econometrie en Modellen bij De Nederlandsche Bank (DNB). Willem Vlaming is senior associate bij de afdeling Real Assets Research van MSCI.

Onbekendheid met de systematiek van huurkortingen in de Amerikaanse kantorenmarkt is een risico voor Europese beleggers. De ontwikkeling van de gevraagde huren oogt stabiel, maar doordat kantooreigenaren huurders allerhande extra financiële voordelen bieden, zijn de effectieve huurinkomsten in verschillende regio’s flink gedaald.

Dat stellen Stefan Weiss, Christina Tong, Dennis Schoenmaker en Frank Verwoerd van de internationale vastgoedadviseur CBRE in het artikel ‘How overvalued is the U.S. Office?’ in het kwartaalblad Real Estate Research Quarterly van de Vereniging van Onroerendgoedonderzoekers Nederland (VOGON).

De taxatiewaarden van Amerikaanse kantoren kregen een dubbele tik door de populariteit van hybride werken en de monetaire verkrapping. Hoewel deze afwaarderingen naar historische maatstaven al indrukwekkend zijn, worden ze berekend op basis van kapitalisatie van de contracthuren via een geschatte marktrente. In die benadering blijft de opkomst van tal van concessies in huurcontracten buiten beschouwing.

In het verleden waren de vraaghuren een goede indicatie voor de prestaties van een Amerikaans kantoorgebouw. Als de economie tegen zat, verlaagden verhuurders de huur. De auteurs zien nu ander gedrag bij kantooreigenaren. De gemiddelde landelijke vraaghuren voor kantoren zijn van het eerste kwartaal 2020 tot het vierde kwartaal van 2023 licht gestegen, terwijl een flinke daling in de nominale vraaghuren was verwacht.

Toename in huurconcessies

Hoewel dit deels kan worden toegeschreven aan stijgende kosten die prijsverlagingen onhaalbaar maken, is er ook een grote toename geweest in het gebruik van huurconcessies om de ‘hoofdhuren’ zoveel mogelijk intact te laten. Om het effect daarvan inzichtelijk te maken ontwikkelde CBRE Econometric Advisors (CBRE EA) de Effective Rent Series, een berekening waarin de toekomstige kasstromen van een huurcontract inclusief concessies worden verdisconteerd in een netto contante waarde.

Uit het artikel blijkt dat de waardedalingen van kantoren mogelijk worden onderschat voor een aantal Amerikaanse steden, met aanzienlijke verschillen in onderschatting tussen verschillende regio’s. Dit heeft belangrijke gevolgen voor Europese investeerders die minder bekend zijn met de lokale nuances en het groeiende belang van huurkortingen in de Amerikaanse kantorenmarkt. Een nauwkeuriger evaluatie van toekomstige kasstromen stelt internationale investeerders in staat investeringskansen beter te vergelijken tussen regio’s met sterk verschillende standaarden voor huurcontracten.

Lees hier het complete artikel.

Over de auteurs

Stefan Weiss is senior managing economist bij CBRE Econometric Advisors (EA), Christina (Xizi) Tong werkt als senior econoom bij CBRE EA. Dr. Dennis Schoenmaker is executive director en co-head van CBRE Global Forecasting. Frank Verwoerd is hoofd Research bij CBRE Nederland.

In dit themanummer steekt Real Estate Research Quarterly de thermometer in de kantorenmarkt. Na decennia van groei is de kantorenmarkt verzadigd. Real Estate Research Quarterly is het kwartaalblad van de Vereniging van Onroerendgoedonderzoekers Nederland (VOGON).

Die verzadiging komt door de voltooiing van de verdienstelijking van de economie. Hierdoor is er nu sprake van een vervangingsmarkt. De trend van het toenemende thuiswerken heeft zich na Covid definitief doorgezet. Dat heeft grote gevolgen voor de vraag naar kantoorruimte en daarmee met de prijzen en investeringsbereidheid van beleggers.

Vraag naar kantoorruimte daalt

De editie opent met een perspectiefbijdrage van Marcel Storms en Joris Winters. De kantorenmarkt is sinds de jaren negentig drastisch veranderd door flexibel werken en digitale workflows. De Covid-pandemie versnelde deze trend, waardoor de vraag naar kantoorruimte verder daalt.

Kantoorvraag vooral in grote steden

Gertjan Slob analyseert de huidige trends op basis van een uitgebreide database van de Nederlandse kantorenmarkt. De vraag naar kantoorruimte concentreert zich steeds meer in de grote steden. Daarmee volgen bedrijven schaarser wordende werknemers naar hun favoriete woonplaatsen.

Gezonde werkplek maakt productiever

De slag om de werknemer speelt ook in het artikel van Lisanne Bergefurt. Zij onderzocht de gezondheid op de werkplek. Werkgevers hebben belang bij een fijne werkomgeving om ervoor te zorgen dat de werknemer zo productief mogelijk is.

Bedrijven passen vastgoedstrategie aan

Henk-Jan Hoekjen, Bartele Hoekstra en Gijs Brouwers beschrijven de invloed van het hybride werken op de vraag naar kantoormeters. Thuiswerken heeft de vraag drastisch verminderd, wat resulteert in een daling van huurprijzen met 15 procent en een stijging van de leegstand tot 20 procent. Deze verschuiving bedrijven de unieke kans hun vastgoedstrategie te herzien.

Amsterdams kantoor nauwelijks liquide

Willem Vlaming en Dorinth van Dijk bezien de Amsterdamse kantorenmarkt vanuit een internationaal beleggingsperspectief met een focus op marktliquiditeit. De kantorenmarkt in Amsterdam heeft sinds 2017 te maken met een dalende liquiditeit. Dit betekent dat verkopers en kopers nog flink wat water bij de wijn moeten doen om tot transacties te komen. Tot die tijd zal het transactievolume gering blijven.

Kantorenmarkt VS: vraagprijs stabiel, effectieve huur daalt

Stefan Weiss, Christina Tong, Dennis Schoenmaker en Frank Verwoerd bieden inzicht in de waardering op de Amerikaanse kantorenmarkt. Ook hier kampt de markt met de gevolgen van hybride werken en monetaire verkrapping. De effectieve huren zijn gedaald, terwijl vraagprijzen stabiel bleven. Dit geeft Europese investeerders die minder bekend zijn met de Amerikaanse markt een vertekend beeld. Een nauwkeurige evaluatie van toekomstige kasstromen is essentieel om investeringskansen te vergelijken.

Download hier de complete RERQ-editie over de kantorenmarkt.

De vooruitzichten voor kantoren en die voor bedrijventerreinen kunnen niet verder uit elkaar liggen.

Het gebruik van kantoorruimte verandert door het hybride werken. Tegelijkertijd verhoogt de opgelopen rente de financieringslasten en maakt het alternatieve beleggingen aantrekkelijk. Kortom, voor de markt dreigt krimp en prijsdaling.

Tegelijkertijd overtreft op bedrijventerreinen de vraag juist het aanbod. De leegstand van vastgoed is er historisch laag. Op bedrijventerreinen wordt meer met eigen vermogen geïnvesteerd waardoor de hogere rente minder pijn doet. Er is behoefte aan groei.

Tijdens het jaarlijkse VOGON-symposium gaan we in op de huidige marktsituatie en verwachte trends aan de hand van de actuele cijfers en toegepast onderzoek.

Dat doen we bij én met experts van het Centraal Bureau voor de Statistiek en enkele gerenommeerde (academische) onderzoekers uit ons vakgebied.

Locatie: Henri Faasdreef 312, 2492 JP Den Haag

Programma
14.00 – 14.10 Opening dagvoorzitter (René Buck)
14.10 – 14.40 Economisch perspectief en investeringsklimaat – Peter Hein van Mulligen (CBS)
14.40 – 15.10 Kantoren en Bedrijfsruimte: vooruitzichten vraag, aanbod en prijzen – Frank Verwoerd (CBRE)
15.10 – 15.20 Reflectie – Michiel Daams

15.20 – 15.30 Pauze

15.30 – 15.40 Uitreiking VOGON Research Award – Theo Arentze
15.40 – 16.05 Uitdagingen op bedrijventerreinen – Marije Groen (Buck Consultants International)
16.05 – 16.30 Ruimtelijk-economisch beleid terug van weggeweest – Cees-Jan Pen (Fontys)
16.30 – 17.00 Paneldiscussie onder leiding van de dagvoorzitter

Panelleden
Dennis Melenhorst – Economic Board Regio Zwolle
Robert Medenblik – VNO-NCW West

17.00 Borrel

Hier vindt u het aanmeldformulier.

Voorafgaand aan het symposium wordt om 12.00 uur de algemene ledenvergadering gehouden.

VOGON-leden betalen 100 euro, niet-leden 225 euro (inclusief een individueel lidmaatschap van een jaar) en introducés krijgen een eenmalige korting van 50%. Alle prijzen zijn exclusief btw.